A mund të ndodhë që festivale të shumta teatrore, nga Sllovenia në Maqedoni, dhe me një parashtesë ‘ndërkombëtare’ janë vende ku mund të thyhet me sukses kjo hapësirë kufizuese e lirisë?

Mladen Bićanić

Kur bëhet fjalë për lirinë e shprehjes në rajon, situata është sfiduese dhe përkeqësohet. Sipas Indeksit të Lirisë së Medias Botërore të Reporterëve pa Kufij për vitin 2023, Bosnja dhe Hercegovina renditet e 64-ta, Kosova e 56-ta, Serbia e 91-ta dhe Mali i Zi në vendin e 39-të nga gjithsej 180 vende.

Shkrimtarët, gazetarët dhe të tjerët që angazhohen në hapësirën publike po përballen me një hapësirë gjithnjë e më në tkurrje ku mund të dëgjoheshin zëra alternativë… /Sipas Raportit të Qendrës Ndërkombëtare PEN “Rrëfimet toksike që mbysin lirinë e shprehjes në Ballkanin Perëndimor ” – gazeta “Danas” 24. X 2023. /

Ky është rasti kur bëhet fjalë për lirinë e shtypit dhe fjalës publike në këtë afërsi, por a mund të vërehen zhvillime inkurajuese dhe më të dëshirueshme diku tjetër, le të themi në teatër?

A mund të ndodhë që festivale të shumta teatrore, nga Sllovenia në Maqedoni, dhe me një parashtesë ‘ndërkombëtare’ janë vende ku mund të thyhet me sukses kjo hapësirë kufizuese e lirisë?

Duke marrë pjesë në disa prej tyre gjatë dy dekadave të fundit, mendoj se një vëzhgues i vëmendshëm dhe dashamirës mund të krijojë ende përshtypjen se këto vende grumbullimi të punonjësve të teatrit, por edhe publikut shumë të interesuar, sjellin, nëpërmjet lojës teatrale, takime të ndërsjella dhe shkëmbime përvojash, një ndryshim shumë i mirëpritur që “shkon kundër narrativave dominuese”.

Këtu ndodh, vërtet, ndonjëherë, e “pashprehura” – siç përmendi komiteti Nobel për dhënien e çmimit të letërsisë të këtij viti kur i dha shkrimtarit norvegjez Jon Fosse, për “…krijimtarinë e rrënjosur në gjuhën dhe natyrën e brendësisë së tij norvegjeze me teknika artistike në gjurmët e modernizmit dhe për pjesë dramatike dhe prozë novatore që komunikojnë të pathënën…”

Edhe një vështrim i përciptë në disa prej festivaleve ndërkombëtare teatrore në Kroaci, BiH dhe Serbi në vitet e fundit mund të konfirmojë lehtësisht se ky është rasti.

Në Bosnje dhe Hercegovinë, për shembull, kemi festivalin e njohur MESS në Sarajevë, i cili mbledh kompani teatrore dhe grupe teatrore jo vetëm nga afërsia jonë, por nga e gjithë bota; BITEF i Beogradit apo Festivali Botëror i Teatrit i Zagrebit, të gjitha tregojnë se teatri vendas mund të përfitojë vetëm nga shkëmbimi i përvojave dhe gërshetimi i tendencave teatrale bashkëkohore dhe poetikës teatrale në një vend.

Situata është e ngjashme me festivalet teatrore që mbështeten më shumë në shtrirjen teatrale në rajon: Festivali i Skenave të Vogla në Rijekë, Takimet Ndërkombëtare Teatrore në Brçko, Festivali Ndërkombëtar i Teatrit Vila e Artë në Prijedor, ose Stacioni Qendror Desire në Subotica, për të përmendur vetëm disa shembuj – festivale për të cilat pata mundësinë të ndiqja dhe të shkruaja – janë gjithashtu takime të jashtëzakonshme mes njerëzve të teatrit dhe publikut që rrëzojnë kufijtë e vendosur artificialisht që i demarkojnë.

“Nuk ka Bibël në teatër që mund t’ju mësojë të krijoni; është, para së gjithash, një vendim për të mos ditur asgjë për rezultatin. Rutina vret artin”, janë fjalët e punonjësit të teatrit Andraš Urban. Por ajo rutinë mund të kuptohet ndryshe, në një mënyrë shumë më të gjerë – rutinë me të cilën vishemi në jetën tonë të përditshme, duke harruar se ka edhe të tjera gjëra të rëndësishme në jetë, për të cilat, megjithatë, duhet luftuar – si liria që nuk na është dhënë një herë e përgjithmonë.

Këtë na e kujton regjisori i filmit Goran Markoviq kur thotë: “…Thjesht duhet të rebeloheni”. Të thoni publikisht: Nuk do të jetoj kështu!…”

Festivalet teatrore në rajon, rezulton se mund të jenë gjithashtu një pengesë e mirë kundër kësaj anestezie.

 

Mladen Bićanić, gazetar, kritik teatri