Qoftë një fjalim në Srebrenicë apo një shenjë në Morinj, e kaluara përdoret për përfitime të menjëhershme politike; ndërsa kjo është e qartë për shumicën, është gjithashtu e pranueshme.

Miloš Vukanović

Është e kuptueshme një nivel i caktuar i keqkuptimit të termave dhe proceseve të drejtësisë tranzicionale, ballafaqimi me të kaluarën dhe ndërtimi i kulturës së kujtesës në popullatën e gjerë. Nga këndvështrimi qytetar, ishte një tjetër proces kompleks, i cili trajtonte çështje jo shumë të këndshme dhe nuk solli përfitime të dukshme. Me këtë në mendje, dalin dy përshtypje.

E para është se ka pasur mbështetje shoqërore, nëse jo, pranim se ky proces ishte i nevojshëm. E dyta, që qëndrimi ndaj ndërtimit të kulturës së kujtesës në Mal të Zi gjatë dy dekadave të fundit ka qenë thelbësisht apatik. Po, ka pasur kritika nga sektori civil dhe nga ekspertët për abuzimin me fasadë të këtij procesi nga ish-qeveria, por reagimi i publikut në përgjithësi ka munguar.

Sot është bërë e qartë se jo gjithçka ishte aq e thjeshtë. Publiku mund të mos ketë qenë i qartë dhe i zëshëm në mbështetjen apo kundërshtimin e tij, por nga këndvështrimi i vitit 2022 diçka tjetër është e dukshme; pati rezistencë, rezistencë të konsiderueshme. Jo ai i drejtpërdrejtë, i drejtuar nga pushteti i kohës, kryesisht përmes pengimit të proceseve gjyqësore për krimet e luftës, por i brendshëm, i kudondodhur dhe i vazhdueshëm.

Rezistenca për t’u përballur me gabimet e së kaluarës, u mundësoi autoriteteve shtetërore dhe vendore të pengonin krijimin e teksteve adekuate, vendosjen e memorialeve, por edhe zbuti skajet e kritikës. Objektivisht, u mundësoi autoriteteve të kryenin pengimin e sipërpërmendur të proceseve gjyqësore.

Mos bëni gabim, ky është një proces i ndërvarur. Qeveria përdori mungesën e vullnetit në shoqëri për të penguar kuptimin e përgjegjësisë së saj dhe shoqëria përdori mungesën e vullnetit të qeverisë për të ekspozuar përgjegjësinë e saj në dritën e ditës.

Të gjitha paralajmërimet nga sektori civil se kjo qasje e qeverisë do të kishte kundërefekt si për shtetin ashtu edhe për ata, nuk dhanë rezultat. Qeveria u zëvendësua, gabimet e saj nga e kaluara u përdorën kundër saj, edhe nga ata që besojnë se nuk ishin fare gabime, dhe subjektet e së kaluarës ishin në rend dite herë pas here.

Sot në Mal të Zi, përballja me të kaluarën dhe ndërtimi i kulturës së kujtesës janë armë politike. Kjo është pasoja më e dukshme e qasjes katastrofike prej dy dekadash, por edhe sindroma e një shoqërie që e ka humbur durimin dhe rrjedhimisht fasadën e vetë-imponimit të mirësjelljes.

Qoftë një fjalim në Srebrenicë apo një shenjë në Morinj, e kaluara përdoret për përfitime të menjëhershme politike; ndërsa kjo është e qartë për shumicën, është gjithashtu e pranueshme.

Rezistenca vazhdon, përveç tani drejtpërdrejt dhe publikisht. Qoftë nëpërmjet pikëpamjeve të shprehura në parlament që të gjithë serbët mendojnë se Ratko Mlladić është një hero, apo përmes pikëpamjes së pashprehur se malazezët mbajnë përgjegjësinë më të madhe për Dubrovnikun, niveli i qëndrimit kritik ndaj përgjegjësisë së tyre është në një nivel infantil, dhe agresiviteti i humbjes së vetëkontrollit shoqëror po përshkallëzohet.

Sigurisht, çdo diagnozë e situatës aktuale do të përfshijë edhe ish-qeverisjen, dy dekada të politikave të këqija ndaj çështjes së drejtësisë tranzicionale. Nuk është thjesht një histori e plotë pa u përballur me këtë fakt. Në rrëmbimin e saj të akumulimit të kapitalit, ish-qeveria para së gjithash iu nënshtrua motiveve të ulëta të shoqërisë; domethënë nuk u thellua shumë në atë që publiku e konsideron të ndjeshme. Dhe i ndjeshëm është një eufemizëm për gabimet, ekstremet dhe në fund të fundit krimet e veta.

Ballafaqimi me të kaluarën është një proces që shoqëria malazeze nuk e ka dashur asnjëherë dhe sot nuk e pëlqen. Shfaqjet e padurueshme të këtij procesi në skenën e sotme politike janë rezultat i dy dekadave të manipulimit, qasjes fasade, por edhe të rezistencës së tyre malinje, të cilën mazhoranca aktuale parlamentare e mbart me krenari.

Dhe kur do ta gjejë këtë proces në rrjedhat e rregullta? Do të ishte gabim të thuash ‘kur do të depolitizohet’ sepse çdo proces shoqëror udhëhiqet nga politika, në një mënyrë apo në një tjetër. Do të vijë kjo kohë kur postulatet parësore të kësaj procedure do të formësojnë politikën, por për këtë duhet një organizim politik dhe qytetarë që do ta kuptojnë.

 

Miloš Vukanović është një historian, që studion tema të diskutueshme të shekullit të 20-të