Kryeqyteti i së ardhmes së vendeve të vogla ballkanike qëndron në të kaluarën e tyre. Në mënyrë të veçantë, në aftësinë shumë të dëshiruar (dhe me shpresë të mundshme) për të mos rijetuar atë të kaluar, kur pjesa tjetër e botës me sa duket synon ta bëjë këtë.

Voja Zanetic

Për një kohë të gjatë nuk dija çfarë të thoja për Ukrainën.

Jam pak i turpëruar. I ulur në karrigen time të rehatshme – me një frigorifer afër, dhe rrymë në kabllo dhe ujë në tuba – “kam mendime” për një tragjedi që po ndodh në një vend që së shpejti do të ketë aq refugjatë sa banorët e vendit tim. Shkrova dhe fshiva, nuk doli asgjë e zgjuar.

Dhe kështu vazhdoi, derisa lexova fjalët e një të urti të vërtetë nga interneti: “Nëse shpërthen Lufta e Tretë Botërore, unë kërkoj që të gjithë ne në Ballkan të luajmë të vdekurin. Kemi kontribuar mjaft.” Epo, ne kemi kontribuar ndaj historisë. Edhe pse ne ende mund të kontribuojmë, kështu që kjo është ajo që unë do të trajtoj në rreshtat e mëposhtëm. Dhe, ju lutem, mos ia vini re ‘mendimeve’ të mia.

* * * * * * *

Më 31 janar 1992, vepra e filozofit politik amerikan Francis Fukuyama u shfaq në raftet e librave: “Fundi i historisë dhe njeriu i fundit”. Kjo vetëm pak muaj pas luftës dhjetë ditore në Slloveni, e cila në një farë mënyre ishte fillimi i shpërbërjes së përgjakshme të Jugosllavisë (post) socialiste. Libri shpjegon se si fundi i Bashkimit Sovjetik shënoi fundin e evolucionit ideologjik dhe universalizimin e demokracisë perëndimore. Dhe kështu fundi i vetë historisë.

Tridhjetë vjet më vonë, Vladimir Putin shpalli pikëpamjen e tij praktike për fundin e historisë, duke informuar botën post-sovjetike dhe posthistorike të Fukuyama se një luftë e re mund ta çojë atë në një fund fizik: Rusia ka vënë armët e saj bërthamore në gatishmëri, duke argumentuar më tej prania e saj e forcave ushtarake në Ukrainë, në një lloj mungese të ndonjë logjike dhe arsyeje. Çmimin e paguajnë njerëzit e thjeshtë, pjesëmarrës të anës së historisë që nuk ka përfunduar.

Nëse ai do të kishte qenë në gjendje të përqendrohej disi në ngjarjet në Jugosllavi në 1992, Fukuyama nuk do ta kishte vërshuar hemisferën politike perëndimore me pretendimet për fitoren përfundimtare të asgjëje. Sepse Historia me gishtin e saj më të madh e ka vënë në dukje se ka mënyrat e veta për të vazhduar. Rrëfimi i lumturisë së ardhshme universale të klasës punëtore është zëvendësuar shpejt nga përrallat për përfitimet e Kombit që zë hapësirën e jetesës. Midis popujve dhe kombësive të ish-Jugosllavisë socialiste – dhe jo njëlloj midis të gjithëve – ndarja e hapësirës shtetërore jugosllave u kuptua si një mundësi për demarkacion kombëtar.

Rezultati i këtij mirëkuptimi ishin luftërat e viteve 1990 në zonë, të cilat kanë përfunduar. Edhe pse pesimistët nuk e konsiderojnë këtë fund si përfundimtar. Pavarësisht nga pesimizmi apo optimizmi, ajo që mund të konsiderohet përfundimtare është njohja se çështja e demarkacionit kombëtar brenda shteteve ish-socialiste nuk është vetëm një çështje ish-jugosllave, juglindore-europiane apo ndonjë çështje tjetër lokale ballkanike.

Ka më shumë Ballkan në botë.

* * * * * *

Tre dekada pas fantazisë së Fukuyama-s për fitoren absolute dhe përfundimtare të demokracisë – dhe po aq pas shpërbërjes së Jugosllavisë – ka ardhur koha për të shkruar një libër të ri. Por këtë herë jo për fundin e historisë, por për përsëritjen e saj, me disa rrethana të reja. Luftërat në Jugosllavi nuk u zhvilluan nën syrin vigjilent të mediave sociale, as bombardimet dhe rrethimet e qyteteve nuk u paraprinë nga një krizë ekonomike globale, një pandemi, polarizimi dhe vërshimet e lajmeve të rreme. Sido që të jetë, në marrëzinë e tyre arrogante, fuqitë e mëdha i kanë lejuar vetes luksin – me pasoja shumë më tragjike dhe shumë më globale – të bëhen, dhe në kushte shumë më të këqija, ajo kundër së cilës ata kanë udhëzuar dhe drejtuar për tre dekada. Ata u bënë ne.

Në këtë kuptim, një nga të ardhmet e mundshme mund të jetë që i ashtuquajturi rajoni ynë të ofrojë shërbime konsulence për Rusinë, SHBA-në/NATO/BE, Ukrainën (pikërisht në atë rend dhe saktësisht siç thuhet) – në fushën e pajtimit dhe bashkëpunimit. Sidomos për sa i përket mënyrës se si të bëni paqe dhe të bashkëpunoni nën mbikëqyrjen dhe kushtëzimin e atyre që përsëritën të gjitha gabimet tuaja, dhe në mënyrë megalomane, tre dekada më vonë. Kryeqyteti i së ardhmes së vendeve të vogla ballkanike qëndron në të kaluarën e tyre. Në mënyrë të veçantë, në aftësinë shumë të dëshiruar (dhe me shpresë të mundshme) për të mos rijetuar atë të kaluar, kur pjesa tjetër e botës me sa duket synon ta bëjë këtë.

“Le të luajmë të vdekurin”, tha një i urtë nga interneti.

“Historia, ju mund të bëni pa Ballkanin,” tha Fukuyama në librin e tij të ri, të pashkruar.