Današnji balkanski kultovi ličnosti zasnivaju se na sveprisutnosti vođa u kontrolisanim medijima, uz korišćenje stare metode preoblikovanja javnog prostora kroz nove zgrade i spomenike.

Filip Stojanovski

 Naizgled paradoksalno, 2012. godine režim proglašene antikomunističke partije VMRO-DPMNE podigao je novi spomenik Titu u centru Skoplja.

O tom slučaju nije bilo javne rasprave. Ne postoje javne informacije o tome kako je spomenik plaćen. Savez Titovih lijevih snaga, jedna od satelitskih partija VMRO-DPMNE, čije su glavno biračko tijelo bili penzioneri, pohvalila se spomenikom kao njihovim dostignućem.

Nedostatak reakcija širih desničarskih krugova pokazao je da postoji percepcija da Titov lik i dalje ima upotrebnu vrijednost za prikupljanje političkih poena, tj. da je broj njegovih poštovalaca daleko veći od broja njegovih mrzitelja.

Iz te perspektive ne izgleda čudno da se Jordan Mijalkov- koji je ranije bio na više funkcija u politici, ekonomiji i sportu u SFRJ, u svom intervjuu za „Večer“ kao prvi ministar unutrašnjih poslova nezavisne Republike Makedonije 1991- hvalio da su njegovi sinovi služili u JNA kao vojni oficiri u Titovoj gardi.

Poslije 2006. godine, jedan od tih sinova, Sašo Mijalkov, postao je „svemogući“ šef tajne policije unutar desničarskog populističkog režima koji je vodio njegov prvi rođak Nikola Gruevski.

Takođe je važno napomenuti da autoritarni profil građana nije izgrađen samo u socijalizmu. Većina evropskih zemalja se ne može   pohvaliti da su i prije Drugog svjetskog rata imale visok stepen demokratije, mjereno današnjim standardima.

Mnogi stanovnici regiona vaspitani su u autoritarnom duhu, što je podrazumijevalo obožavanje neprikosnovenog, gotovo nadljudskog vođe koji rješava sve probleme. Takva očekivanja u međuratnom periodu 1918-1941 izgradile su ne samo države u kojima su vladale fašističke stranke, već i mnoge druge koje su oscilirale između krhke parlamentarne demokratije i diktature, tj. monarhije.

Srpski analitičari ističu da je Kraljevina Jugoslavija kao država uložila u izgradnju kulta ličnosti pripadnika dinastije Karađorđević, možda čak i više nego što je SFRJ uložila u stvaranje Titovog kulta ličnosti. Između ostalog, to je do 1941. godine podrazumijevalo imenovanje beogradskih ulica po drugim živim članovima porodice, poput princa Pavla i njegove supruge Olge (današnji Bulevar despota Stefana i ulica Džordža Vašingtona).

Neke od tih praksi su se nastavile. I kralj i Tito postali su kumovi najmlađoj djeci iz brojnih porodica, time pokazujući podršku države. Kružili su izvještaji o slučajevima u kojima je običan građanin napisao pismo vladaru i time mu skrenuo njegovu dobroćudnu pažnju. Savremeni oblik su direktni susreti sa građanima pred TV kamerama, tokom kojih su Gruevski i Vučić mobilnim telefonom pozivali nadležnog državnog službenika i „rješavali problem“.

Global Voices su 2014. godine izvještavali da su pristalice političara Nikole Gruevskog i Milorada Dodika pokazali lojalnost tetoviranjem njihovog lika na sebi, praksa koja je takođe bila prisutna u SFRJ s likom Tita.

Današnji balkanski kultovi ličnosti zasnivaju se na sveprisutnosti vođa u kontrolisanim medijima, uz korišćenje stare metode preoblikovanja javnog prostora kroz nove zgrade i spomenike.

Ali, za razliku od prethodnih generacija i samog Tita, oni se uzdržavaju od korišćenja svog lika na spomenicima i kao zamjenu koriste popularne istorijske ličnosti.

Međutim, kao što Ragmi Jusufi ističe u knjizi „Makedonski trojanski konji“ (Templum, 2017), svi znaju da su spomenici poput onog Aleksandru Velikom surogat za naručioca. To važi i za novi spomenik Stefanu Nemanji u Beogradu, kao i za stotine manjih statua rasutih širom Balkana tokom posljednje decenije ili dvije.

Na primjer, u centru Skoplja, pored kapitalnih zgrada koje su simbolizovale moć države, poput Oficirskog doma i Pozorišta, režim Karađorđevića podigao je konjičke statue kralja Petra i Aleksandra ispred Kamenog mosta. Srušene su 1941. godine, a zgrade su oštećene u zemljotresu 1963. Međutim, sve te zgrade, zajedno sa sličnim spomenicima makedonskih revolucionara, vlada Gruevskog ponovo je podigla projektom „Skoplje 2014“, čija je svrha, pored kolosalnog pranja državnog novca, bila i promocija moći Gruevskog i njegove stranke.

Jedna od posljedica je „povratak“ slike grada iz vremena kada je, prema riječima samih partijskih ideologa, država bila „kolonizatorska“. Ironično, situacija u kojoj jedna politička sila kolonizuje i eksploatiše institucije i građane potpuno je u skladu sa definicijom „država u zatočeništvu“, termin koji Evropska unija koristi za antidemokratski sistem koji je vladao Republikom Sjevernom Makedonijom do 2017. godine.

 


Filip Stojanovski je aktivista, IKT stručnjak i bloger. Živi u Skoplju i radi u Fondaciji za internet i društvo „Metamorfozis“ kao direktor za partnerstva i mobilizaciju resursa.  Pokriva balkanski region u okviru mreže Global Voices